Strój Krakowski

Strój krakowski jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych polskich strojów ludowych. Swoją sławę zawdzięcza Tadeuszowi Kościuszko, który nosił go podczas insurekcji. Męskim okryciem głowy w stroju Krakowiaków Zachodnich był czarny kapelusz z filcu, nazywany także celendrem albo żeleźniakiem. 

Strój krakowski - opis stroju męskiego

Noszono także magierki z wełny, a największym ośrodkiem ich wyrobu był Tyniec w pobliżu Krakowa. Magierkami nazywało się czapki robione na drutach z białej wełny, ozdobione wąskimi, czerwonymi paskami. Ale najbardziej charakterystycznym nakryciem głowy wśród Krakowiaków Zachodnich była czerwona rogatywka. Młodzi kawalerowie ozdabiali swoje czapki pękiem pawich piór przyczepianych z prawej strony i kolorowymi, długimi wstążkami, które opadały aż na ramiona. Czerwone rogatywki zakładało się najczęściej do białej sukmany. Męska koszula była kroju przyramkowego, szyło się je z białego samodziału lnianego i bardzo skromnie ozdabiano niewielkim, białym haftem. Ozdobne było również zapięcie pod szyją – czerwona wstążeczka albo srebrna spinka z koralem. Męskie spodnie noszone latem, były uszyte z cienkiego lnu albo bawełny. Zimowe portki szyło się z grubszych materiałów, a gdy było bardzo zimno, zakładało się kilka par jednocześnie. Nogawki spodni zawsze wpuszczało się w wysokie buty, wywijając nogawkę lekko na cholewkę.

O zamożności gospodarza świadczyła jakość sukmany i kaftana. Najbogatsi gospodarze mogli sobie pozwolić na kupno obu tych części garderoby, pozostali musieli wybierać i wtedy najczęściej decydowano się na zakup sukmany, chociaż młodzi kawalerowie wybierali raczej kaftany. W stroju krakowskim mianem kaftana określano dwie różne części garderoby – kaftan mógł się odnosić do długiej kamizelki bez rękawów albo do ubrania z rękawami, ozdobionego haftami i aplikacjami. Oba te kaftany różniły się także między sobą zastosowaniem. Zdobienia kaftanów były bardzo urozmaicone.

Mogły to być na przykład duże, płaskie guziki z mosiądzu, guziki z ciemnej masy plastycznej albo mniejsze guziki z mosiądzu i białej masy perłowej. Doszywano do kaftanów także jedwabne lub bawełniane chwościki w kolorze czerwonym, amarantowym albo zielonym. Za najbardziej ozdobne kaftany uchodzą te szyte w Bronowie i wioskach położonych niedaleko tej miejscowości. Kaftany z tej części regionu ozdabiano kilkoma rzędami perłowych albo mosiężnych guziczków, doszywano także amarantowe i czerwone chwosty. W ten sam sposób zdobiło się również klapki kieszeni, kołnierze i miejsca zszycia poły kaftana z resztą materiału.

Mazurski Zespół Pieśni i Tańca "Ełk" w stroju krakowskim zachodnim (zdjęcia: MZPiT Ełk)

Noszenie sukmany kojarzyło się z powagą i dostojnością, dlatego gospodarze chętnie sprawiali sobie taką część garderoby. Sukmana powinna być suta, uszyta z dobrej jakości materiału, rozszerzana w dolnej części i wcięta w talii. Sukmany zdobiło się w podobny sposób do kaftanów, a jeśli nosiło się obie te części garderoby jednocześnie, styl zdobienia był niemal taki sam. Do kaftanów z perłowymi guzikami i czerwonymi chwościkami ubierało się sukmanę w takim samym kolorze, również ozdobioną chwostami albo czarnym szamerunkiem. Jeśli zaś kaftan był ozdobiony zielonymi chwościkami, to sukmana powinna mieć chwosty czarne. Nosiło się także sukmany ozdabiane wyszyciami wykonanymi czarną przędzą – takie sukmany nosiło się samodzielnie bezpośrednio na koszulę, bez zakładania na to kaftana.

W stroju krakowskim obowiązywały dwa rodzaje pasów. Pierwszy to był pas z brzękadłami, drugi to trzos, nazywany też opaskiem. Pas z brzękadłami miał zapięcie w postaci mosiężnej sprzączki z jednym przekolcem. Za ozdobę paska służyły drobne guziczki z mosiądzu przyszyte w środkowej części, ponadto na końcach paska umieszczało się plecionki z czerwonej i zielonej skóry safianowej. Na boku paska przyczepiano na rzemykach brzękadła, które wydawały głośne dźwięki podczas tańca. Do paska mocowało się także nożyk, torebkę na krzesiwo, hubkę i krzemień. Drugi typ pasa, trzos, obejmował tylko część talii, resztą stanowiły doszyte rzemienie, za pomocą których wiązało się pasek wokół ciała. Trzos wyglądał jak połączenie dwóch trapezów. Końcówki trzosu bardzo bogato się ozdabiało – w skórze wycinało się ażurowe wzory, które stawały się lepiej widoczne dzięki podkładce z czerwonego sukna. Na trzosie umieszczało się także hafty i mosiężne guzy. Trzos trzeba było założyć tak, żeby część ozdobna znajdowała się na przedzie i na plecach, a zapięcie układało się na boku.

Na co dzień nosiło się buty z cholewami, które były bardzo szerokie, aby dało się zmieścić w nich onuce albo wiechcie ze słomy, które ogrzewały stopy zimą podczas mrozu. Buty wykonywało się z wołowej skóry, a cholewka mogła być miękka albo sztywna, zawsze też podkuwało się obcasy metalowymi blaszkami albo podkówkami. Mężczyźni i kobiety nosili srebrną biżuterię albo korale, które kupowało się u krakowskich jubilerów. Dodatkowo, mężczyźni nosili też pierścienie i spinki, które swoim wyglądem przypominały kielichy zamknięte od góry dużym koralem. Spinki służyły do zapinania koszuli pod szyją – działały dokładnie tak samo, jak współczesne spinki do mankietów. Pierścienie swoim kształtem przypominały kastety, a na obrączkach umieszczało się koral.

Strój krakowski - opis stroju kobiecego

Ubiór kobiet w dużej mierze zależał od ich stanu cywilnego oraz od pory roku. Młode dziewczęta chodziły latem z odkrytą głową, a włosy splatały w warkocze i ozdabiały je wstążkami, spinkami i kwiatami. Wianki zakładało się tylko wtedy, gdy dziewczyna wychodziła za mąż albo była druhną panny młodej. Mężatki zakrywały głowę chustami czepcowymi, które po raz pierwszy ubierały w trakcie oczepin. Świąteczne chusta czepcowa była zdobiona na brzegach drobnymi ząbkami, rogi chustki haftowało się ściegiem atłaskowym albo angielskim – najczęściej był to motyw kwiatowy. Prawidłowe zawiązanie chusty czepcowej było trudnym zadaniem. Najpierw trzeba było złożyć chustę po przekątnej, potem część będącą podstawą trójkąta zakładało się dwukrotnie tak, aby powstał pewnego rodzaju sztywny otok, o szerokości 7-10 centymetrów. Następnie chustkę zakładało się na głowę w ten sposób, że otok znajdował się nad czołem, rogi chusty krzyżowało się na karku, i na końcu wiązało się je nad czołem w ozdobny węzełek. Kobiety nosiły także mniejsze chusty, które po prostu wiązało się pod brodą. Chusty letnie szyło się z jedwabiu albo tiulu, a zimą służyły chusty z tkanin wełnianych. Chustki z tiulu były zawsze w kolorze białym, z wyhaftowanym na rogu motywem kwiatowym, a chustki z wełny i jedwabiu były najczęściej w kolorze czerwonym i również posiadały haft kwiatowy, najczęściej z wizerunkiem róży.

Panna młoda oraz jej druhna zakładały na głowę wieniec, który był zrobiony z czapeczki z miękkim denkiem i sztywnym otokiem opasującym głowę na wysokości czoła. Otok miał zdobienie w postaci czerwonej wstążeczki ułożonej w harmonijkę i wianuszka uplecionego ze sztucznych kwiatów. Całe denko wianka było zasłonięte kwiatami, a do tylniej jego części przypinano długie wstążki.

Mazurski Zespół Pieśni i Tańca "Ełk" w stroju krakowskim zachodnim (zdjęcia: MZPiT Ełk)

Kobiece koszule starszego typu miały krój przyramkowy i szyło się je z dwóch rodzajów tkanin. Górna część była z płótna lepszej jakości, a doszywany nadołek był przeważnie ze słabo bielonego samodziału. Koszula damska miała wykończenie przy szyi w postaci małego, wykładanego kołnierzyka, który zdobiono tak samo jak mankiety przy rękawach. Późniejsze koszule miały trochę zmieniony krój. Na przedzie koszuli, między marszczeniami wszywało się zamiast przyramków karczek z okrągłym wycięciem na głowę. Koszule nowszego typu szyło się z bawełnianego płótna, a przy dekolcie, rozcięciu na piersiach, na karczku i na mankietach umieszczało się zdobienia z haftu atłaskowego i angielskiego. Wcześniej koszule zapinało się za pomocą spinki albo czerwonej wstążeczki przekładanej przez dziurki, później zaczęto doszywać guziczki, a spinki pełniły już tylko rolę dekoracyjną.

Kobiety nosiły dwa typy gorsetów. Te starsze szyło się z czarnego sukna, w talii doszywało się duże, zachodzące na siebie kaletki – łącznie było ich około 60. Gorset i kaletki podszywano czerwonym suknem w taki sposób, że tworzyło ono widoczne lamówki dla wszystkich krawędzi. W przedniej części gorsetu umieszczało się rząd pętlic wykonanych z amarantowego sznureczka i białe guziczki z perłowej masy. Czasami gorsety ozdabiało się dodatkowo kolorowymi haftami. Gorset zakładało się bezpośrednio na koszulę z kołnierzykiem. Drugi typ gorsetu w stroju Krakowiaków Zachodnich został spopularyzowany przez malarzy z okresu Młodej Polski. Wyróżniał się on innym krojem – nie miał doszywanych kaletek, a jedynie ósemkowatą fałdę. W nowszych gorsetach pojawiły się też znacznie bogatsze zdobienia, które zajmowały prawie całą powierzchnię gorsetu, z wyjątkiem boków i środka pleców. Gorsety zdobiono czerwonymi guziczkami na nóżce, licznymi koralikami o różnych kształtach i kolorach, cekinami, tasiemkami, wstążeczkami, chwościkami, a niektóre gorsety jeszcze dodatkowo haftowano kolorowymi nićmi. Cały gorset wyglądał bardzo kolorowo i błyszcząco. Tego typu gorsety zakładano do koszuli z karczkiem i dekoltem przy szyi.

Mazurski Zespół Pieśni i Tańca "Ełk" w stroju krakowskim zachodnim (zdjęcia: MZPiT Ełk)

Również w przypadku kaftanów wyróżniało się kilka rodzajów tej garderoby. Podobnie jak z gorsetami, tak i najpopularniejszymi kaftanami były te zakładane przez Krakowianki w okresie Młodej Polski. Nazywało się je katanami. Były to gorsety z doszytymi rękawami, które nosiło się z jeszcze innym gorsetem w odpowiednim kolorze. Spódnica wierzchnia w stroju Krakowiaków Zachodnich była szyta z jedwabiu, płótna, tybetu albo batystu. Spódnice zimowe szyło się z grubszych tkanin wełnianych. Na przełomie XIX i XX wieku zaczęto rezygnować z materiałów robionych w domu i zaczęto stosować tkaniny fabryczne. Spódnice noszone w okolicach Krakowa były zielone, niebieskie, czerwone albo białe. Zawsze były długie do kostek i szerokie. Na uszycie jednej spódnicy przeznaczano około pięć brytów materiału – cztery bryty były marszczone, a piąty tworzył gładki przód. Aby zaoszczędzić na drogim materiale, przednia część spódnicy, która była zakrywana zapaską, była szyta z gorszej gatunkowo tkaniny. Górną część spódnicy wszywano w pasek, a dolna część spódnicy była usztywniana pasem sztywniejszego materiału. Pod spódnicę wierzchnią zakładało się spódnice z białego płótna, które zdobiło się białym haftem.

Zapaski były najczęściej szyte z tego samego rodzaju materiału co spódnice, z którą tworzyły komplet. Jedynie zapaski z płótna i tiulu łączono z innymi materiałami, przeważnie z wełną. Zapaski krakowskie były prawie takiej samej długości co spódnice, zasłaniały niemal cały przód, boki spódnicy oraz część tyłu. Na zapaskę zużywano dwa bryty materiału o szerokości półtora metra. Najwięcej zdobień pojawiało się na zapaskach z białego płótna albo tiulu. Haft mógł pokrywać prawie całą powierzchnię zapaski i zawsze był w kolorze białym. Zapaski starszego typu haftowano ręcznie, potem używano także materiałów z haftem maszynowym. Zapaski tybetowe i jedwabne obszywano fabrycznymi koronkami z bawełny. Na przełomie XIX i XX wieku zaczęto nosić duże, kraciaste chusty z wełny, najczęściej w kolorze czerwonym, białym, zielonym i granatowym. W cieplejsze dni kobiety zakładały sznurowane trzewiki na w miarę wysokim obcasie, a zimą kobiety zakładały wysokie buty z cholewami podobne do tych, które nosili mężczyźni.

Najważniejszą ozdobą krakowskiego stroju były prawdziwe, czerwone korale. Cały naszyjnik składał się z kilku sznurów, a największe paciorki umieszczało się w srebrnych okuciach. Kobiety nosiły także srebrne spinki podobne do spinek męskich oraz pierścionki. Najchętniej wybierano biżuterię z prawdziwymi koralami, ale bardzo popularne były też granaty. Damska spinka była złożona z dwóch okrągłych elementów połączonych tulejką, na górze umieszczało się koral w otoczeniu małych granatów albo większy paciorek koralowy otoczony ozdobnymi rytami albo ażurowym ornamentem. Najpopularniejszymi pierścionkami były te z kwadratowym albo okrągłym oczkiem umieszczanym prosto na obręczy.