Strój Lachów Szczyrzyckich

Lachowie Szczyrzyccy, zamieszkujący tereny przejściowe, ubierali się podobnie jak mieszkańcy Małopolski, zwłaszcza ci z okolic Krakowa. Ale w tradycyjnych strojach Lachów Szczyrzyckich widać było również całkiem dużo zapożyczeń ze strojów góralskich.

Strój Lachów Szczyrzyckich - opis stroju męskiego

Ze strojów małopolskich Lachowie Szczyrzyccy zapożyczyli przede wszystkim męskie górnice z płótna i białe sukmany szyte z sukna. Natomiast ze strojów góralskich zapożyczono krój spodni oraz zdobienia przy przyporach – same spodnie jednak były szyte nie z wełny, ale z płótna. Mężczyźni nosili najczęściej kapelusze z czarnego filcu, ozdobione wąskim rondem i zwieńczone niewielką, okrągłą i wypukła główką – z kształtu te kapelusze wyglądały podobnie do tych, jakie nosili mieszkańcy Podhala. Główka kapelusza była przystrajana pusem przewiązanym kolorowymi wstążkami. Pus był przypinany z prawej strony kapelusza. Latem najpopularniejszym nakryciem głowy wśród mężczyzn były słomiane kapelusze, z dość małą główką w kształcie zbliżonym do stożka. Rondo słomianego kapelusza też było raczej niewielkich rozmiarów, a brzegi ronda zawijano lekko ku górze. Kapelusze tego typu szyło się z ząbkowanych taśm zrobionych z plecionej słomy.

Męskie koszule były najczęściej szyte z samodziałowego płótna. W dni świąteczne nosiło się koszule z cieńszych i dobrze wybielonych tkanin. Koszula męska była krótka i zawsze wpuszczało się ją w spodnie. Krój koszuli był podobny do kroju przyramkowego, ale zamiast przyramków wszywano między plecami i przodami karczek. Do karczków doszywało się potem prostokątne rękawy, które dodatkowo posiadały pod pachą trójkątne kliny. Koszule męskie były zwieńczone małym, wywijanym kołnierzykiem, a rękawy koszuli były zakończone wąskimi mankietami. Jako zapięcie pod szyją służyły wąskie tasiemki, najczęściej w kolorze czerwonym. Ale pod koniec XIX wieku tasiemki zaczęto zastępować nicianymi guzikami. Mniej więcej w tym samym okresie męskie koszule zaczęto ozdabiać białym haftem, potem zdobienia stawały się jeszcze bogatsze. Na koszulę zakładano krótką do pasa kamizelkę, nazywaną lejbikiem.

Szczyrzycanie w strojach Lachów Szczyrzyckich (zdjęcie: Zespół Regionalny Szczyrzycanie)

Kolejną warstwą był kaftan, dużo dłuższy od kamizelki, zasłaniający całe biodra. Górne części garderoby wierzchniej szyło się przede wszystkim z cienkiego sukna, a jako podszewki używano gorszej gatunkowo wełny. Kamizelki i kaftany były zwykle w kolorze granatowym albo czarnym. Czasami przy lejbikach wszywano na plecach ten sam rodzaj tkaniny, jaki służył do podszywania tej części garderoby. Szerokość pleców kamizelki można było regulować dzięki paskami doszytymi do pleców, które zapinało się na sprzączkę. Kołnierzyk lejbika oraz jego trójkątne klapki, a czasami także dolną część rozcięcia przy kieszeni, ozdabiało się niewielkimi aplikacjami z czerwonego sukna. Ozdoby pojawiały się również przy jednorzędowych zapięciach. Do zapinania służyły perłowe guziki, a dziurki na guziki obszywano się czerwoną nitką. Dodatkowo obok guzików przyszywało się mniejsze guziczki, również perłowe, które układały się w łukowate rzędy sięgające linii ramion. Na krótkich kamizelkach pojawiały się bogate haftowania, najczęściej wykonywane ściegiem przed igłą, za igłą, ściegiem zakopiańskim oraz łańcuszkiem. Do tego doszywano aplikacje z cekinów i koralików. Zdobiono przede wszystkim kołnierzyki, klapki, krawędzie wokół kieszeni i dolne krawędzie kamizelki.

 Szczyrzycanie w strojach Lachów Szczyrzyckich (zdjęcie: Zespół Regionalny Szczyrzycanie)

Męski kaftan był pozbawiony rękawów i był lekko dopasowany do ciała. Na długość sięgał bioder. Przody kaftana w okolicy talii zachodziły lekko na siebie, zaś plecy zszywało się tylko do stanu, podczas gdy dolną część pleców kaftana tworzyły dwie kalety w kształcie prostokąta. Na kalety zachodziły części przodów kaftana. Wykończenie kaftana przy szyi miało postać niewielkiego, stojącego kołnierzyka. Na bokach kaftana doszywano kieszenie z klapkami, które wycinało się w trzy zaokrąglone zęby. Każda krawędź kaftana była podszyta czerwonym suknem, który wystawał na zewnątrz w formie wąskiej wypustki. Kaftany ozdabiano także metalowymi guzikami, które doszywało się na przodach do linii talii. Guziki miały półkolisty kształt i doszywało się je w dwóch rzędach. Między rzędami dodawano także szamerunek z chwościkami, które tworzyły wełniane nitki w szafirowym kolorze. Przy kieszeniach i wzdłuż talii przyszywano tylko jeden rząd guzików. Wyszyciami ozdabiano jeszcze klapki przy kieszeniach, naroża kaftana, plecy i kołnierz. Wzory haftów kaftana przypominały zdobienia z lejbików.

Za okrycie wierzchnie służyła górnica, nazywana też płótnianką. Górnica była noszona zarówno na co dzień, jak i w dni świąteczne. Płótnianka była dopasowana w talii, a poniżej tej linii płótnianka rozszerzała się dzięki wszytym na bokach klinom. Górnica świąteczna była szyta z dobrze wybielonego płótna samodziałowego, płótnianki codzienne szyło się z grubego lnu samodziałowego albo samodziału konopnego. Dla wzmocnienia górnicy wszywało się od pasa w górę i wzdłuż krawędzi sukno, które jednocześnie dodatkowo ocieplało płótniankę. W górnicach świątecznych sukno miało kolor czerwony, a ta część sukna, która wystawała na wierzch, służyła jako dodatkowa ozdoba. Podszycia z sukna znajdowały się także przy mankietach i kołnierzach. Górnicę noszono zazwyczaj rozpiętą, chyba że było bardzo zimno. Za zapięcie górnicy służyły duże, mosiężne haftki na przedzie. Zamożni gospodarze nosili często sukmany z białego falowanego sukna. Tego typu sukmany ozdabiano naszyciami z czarnego sznurka, które dodawano na kołnierzu, na przodach i przy kieszeniach.

 Szczyrzycanie w strojach Lachów Szczyrzyckich (zdjęcie: Zespół Regionalny Szczyrzycanie)

Mężczyźni chodzili w spodniach z płótna samodziałowego w naturalnym kolorze. Spodnie miały średnio szerokie nogawki, posiadały też na przedzie przypory podobne do tych, jakie zdobiły spodnie góralskie. Zdobienia spodni były raczej skromne i ograniczały się do niewielkich wyszyć czerwoną nitką albo aplikacji ze sznureczka w tym samym kolorze. Zdobienia spodni umieszczano głównie przy przyporach. Do spodni nosiło się skórzane pasy, a nogawki wpuszczało się do butów – najczęściej były to buty polskie albo węgierskie.

Strój Lachów Szczyrzyckich - opis stroju kobiecego

Uczesanie dziewcząt miało najczęściej postać dwóch albo jednego warkocza, zawsze z przedziałkiem. Warkocze wiązało się kolorowymi tasiemkami albo wstążeczkami. Pierwszą chustę czepcową kobieta zakładała w dniu swojego ślubu – była ona częścią świątecznego stroju. Chusta czepcowa była w kolorze białym, a szyło się ją z cienkiego płótna, muślinu albo tiulu. Chustę zdobiło się ręcznym haftem, potem wykorzystywano hafty maszynowe. Typowym motywem zdobniczym były wzory kwiatowe, wykonywane zawsze białymi nićmi. Hafty zajmowały cały róg chusty i stawał się widoczny po zawiązaniu chustki na głowie. Na co dzień kobiety przykrywały głowy chustkami tybetowymi albo perkalowymi. Chustki wiązało się pod brodą, ale do pracy stosowano wiązanie w węzeł na karku. Chustki tybetowe we wzory nosiło się również w tym okresie, kiedy strój Lachów Szczyrzyckich stał się bardziej podobny do ubiorów krakowskich

Koszula w stroju świątecznym była uszyta z cienkiego lnu samodziałowego albo z bawełnianego płótna fabrycznego. Krój koszuli przypominał krój przyramkowy, z tą różnicą, że dwa przyramki zszywano tak, że tworzył się karczek między przodami a plecami koszuli. Koszula damska była raczej krótka, sięgała tylko do bioder. Rozcięcie na piersiach zakrywała doszyta listwa. Koszulę wieńczył kołnierzyk albo kryzka. Rękawy w koszuli były długie i szerokie, zakończone mankietami. Koszulę przyozdabiano haftami płaskimi albo angielskimi – najczęściej były to motywy roślinne. Zdobienia w formie haftu pojawiały się przy kołnierzyku, na mankietach i na listwie z przodu. Krawędzie tych elementów koszuli ozdabiano także ząbkowanymi wykończeniami.

W XIX wieku kobiety zaczęły nosić gorsety z adamaszku w kolorze zielonym albo bordowym. Gorsety były pokryte kwiecistymi wzorami na całej swojej powierzchni. Gorsety podszywało się płótnem samodziałowym. Na długość gorsety sięgały tylko do pasa, na górze były zakończone półokrągłym dekoltem. Na dole gorsetu doszywało się wąską, ułożoną w drobne zakładki falbankę, którą potem obszywało się czerwonym materiałem. Przód gorsetu usztywniało się za pomocą drewnianych listewek wszywanych pomiędzy dwie warstwy tkaniny. Na przedzie znajdowało się sznurowanie – były to dwa rzędy dziurek wykończonych metalem, przez które przewlekało się wąskie tasiemki. Na początku XX wieku gorsety zaczęto przyozdabiać czarnymi, aksamitnymi kaletkami. Dodatkowo gorsety ozdabiano płaskim haftem i cekinami. Najczęściej haft przedstawiał motywy roślinne i zajmował całą powierzchnię gorsetu.

Szczyrzycanie w strojach Lachów Szczyrzyckich (zdjęcie: Zespół Regionalny Szczyrzycanie)

Spódnice starszego typu szyło się z płótna samodziałowego. Potem zaczęto nosić spódnice z tkanin fabrycznych, bawełnianych albo wełnianych. Spódnice mogły być gładkie albo wzorzyste, najczęściej w pastelowych kolorach. Do uszycia jednej spódnicy wykorzystywano około sześć, siedem półek materiału. Dolną część spódnicy wzmacniało się szeroką, sztywną taśmą. Później spódnice z lnu służyły już wyłącznie jako spódnice spodnie. Gdy Laszki Szczyrzyckie zaczęły się wzorować na modzie krakowskiej, nosiło się spódnice z kolorowych, wzorzystych tkanin tybetowych, gdzie dominował kolor zielony. Na spódnicę nie zakładało się zapaski, ale nosiło się halki, które wystawały spod wierzchniej spódnicy. Halki ozdabiano na dole ząbkami i białym haftem. Na początku XX wieku tradycyjny strój dość mocno się zmienił, przejmując wiele cech ze stroju Zagórzanek. W dni świąteczne kobiety nosiły chustkę, koszulę, gorset, spódnicę, zapaskę, chustę na ramiona, buty i biżuterię. Zapaska była szyta z płótna i mogła mieć zdobienia z białego haftu. Później zapaski szyło się z gotowych materiałów, nierzadko bardzo drogich i zdobnych – białego tiulu, muślinu, batystu. Zapaska mogła też być uszyta z tego samego materiału co spódnica. Jako ozdoba zapaski służyła koronka, wstawka albo falbanka. Do uszycia zapaski zużywało się dwie szerokości tkaniny.

W zimniejsze dni kobiety zakładały chusty na ramiona, składane po przekątnej – najczęstszym typem takiej chusty były chusty tureckie. Zamożne kobiety zakładały prawdziwe korale, z których najcenniejsze były te z krwistoczerwonym kolorze. O zamożności gospodyni świadczyła ilość sznurów i wielkość korali. Paciorki nawlekało się tak, że największy kamień trafiał na środek sznura. Uzupełnieniem stroju były buty, najczęściej polskie. W końcówce XIX wieku kobiety zaczęły nosić wysokie, sznurowane trzewiki.