Strój Kujawski
Strój kujawski wyszedł z użycia na tyle szybko i definitywnie, że placówkom muzealnym nie udało się nawet skompletować całego zestawu. Zebrano jedynie poszczególne części stroju kujawskiego. Męski kapelusz był koloru czarnego i przypominał cylinder ze sztywną główką zwężającą się ku dołowi i wąskim rondem.
Główka kapelusza była opasana czarną wstążką. Na kapelusze mogli sobie pozwolić tylko bogatsi gospodarze, a ci ubożsi nosili na głowach rogatywki, nierzadko ozdobione pawim piórem. Koszula męska była szyta według kroju poncho, miała długie rękawy wszywane w mankiet i wysoki, wykładany kołnierz. Koszule najczęściej szyto z lnu, chociaż zdarzały się też „uboższe” wersje, gdzie niektóre fragmenty koszuli zastępowano płótnem. Koszulę ozdabiano czerwoną chusteczką z wełny lub jedwabiu, wiązaną pod kołnierzem koszuli. Na koszulę mężczyźni zakładali kaftan, który nazywał się jaka. Jakę szyto z dobrej jakości prążkowanego sukna kaliskiego. Mankiety, kołnierzyk i zapięcia jaki ozdabiano sztywną stebnówką w kolorze czarnym. Górę jaki wieńczył wysoki kołnierzyk. Całość była zapinana na pięć czerwonych guzików.
Jaka nie była ostatnią warstwą męskiego stroju – na kamizelkę dodatkowo zakładano jeszcze granatową katanę uszytą z sukna, podbijaną czerwoną podszewką. Młodzi chłopcy aż do okresu przedślubnego chodzili tylko w długich koszulach, bez spodni. Mężczyźni na swoich kamizelkach wiązali szerokie pasy w różnych kolorach: pąsowym, amarantowym, brązowym, granatowym. Pas do kamizelki miał szerokość około 20 cm i długość 3,5 metra. Pasy wyrabiano na różne sposoby. Mogły być one tkane na sztywno, robione na drutach albo wyplatane na specjalnych warsztacikach. Ten ostatni sposób był najbardziej ceniony, ponieważ siateczkowe pasy dały się rozciągać i wzdłuż i wszerz. Pas oplatano wokół ciała kilkukrotnie i związywano z przodu w luźny węzełek z wiszącymi końcówkami.
Nie wiadomo jak dokładnie wyglądały spodnie od stroju kujawskiego, ponieważ nie zachowała się żadna oryginalna para tej części garderoby. Rekonstrukcji można więc dokonać tylko na podstawie ustnych przekazów. Spodnie wyróżniały się bardzo prostym krojem. Na ciepłe pory roku spodnie szyto zazwyczaj z płótna albo sukna, a na zimę wykorzystywano owcze skóry z runem. Męskie spodnie mogły być białe albo barwione na różne kolory, szyto także spodnie z pasiastych materiałów.
Zespół Pieśni i Tańca "Kujawy" w kujawskim stroju ludowym (zdjęcie: ZPiT "Kujawy")
Najbiedniejsi mieszkańcy Kujaw chodzili boso, ale zamożniejsi gospodarze zawsze sprawiali sobie buty niezależnie od pory roku. Na przełomie XIX i XX wieku najpowszechniejsze były wysokie, podbijane podkówkami buty z cholewką robione ręcznie – cholewka musiała się układać w czterorzędową harmonijkę. Początkowo stopy owijano onucami, a zimą wkładano też słomę. Skarpety zaczęto nosić w XX wieku.
Dziewczęta na Kujawach chodziły z odkrytą głową albo zakładały chustki tak, aby wierzchołek głowy pozostawał nieosłonięty – był to rodzaj turbanu. Zimą chusty złożone w trójkąt wiązano pod brodą, a pod chustkę zakładano rulonik z płótna. Dziewczęce chustki szyto z pąsowego jedwabiu, a zimą z perkalu bądź wełny. Mężatki w ogóle nie mogły pokazywać włosów, dlatego dorosłe kobiety zakładały duże chusty albo czepce. Jeszcze w latach 30-tych mężatki chodziły zawsze z całkowicie zakrytą głową, a podczas żałoby obowiązkowy pozostawał czepiec. Jedynie kobiety, które nigdy nie wyszły za mąż, nie mogły nosić czepca i nosiły na głowie chustkę. Kujawskie czepce były białe, a ich wyrobem zajmowały się ubogie kobiety. czepce wykonywano z płótna, haftu albo tiulu i te ostatnie cieszyły się największą popularnością. Najsłynniejszym kujawskim ośrodkiem hafciarstwa był od XIX wieku Radziejów Kujawski, gdzie zamawiano czepce nawet z bardzo odległych regionów kraju, a tradycja kujawskiego haftu zachowała się do dzisiaj. Do haftowania czepców wykorzystywano przeważnie haft płaski, a czasami także dziergany i snutkowy. Haftowano głównie motywy kwiatowe, które pokrywały całą powierzchnię czepca, innym popularnym motywem zdobniczym był kaczorek.
Hafty na kujawskich czepcach były bardzo oryginalne i praktycznie nie zdarzało się, aby czepce były choć trochę do siebie podobne pod względem ozdabiania. Kujawski czepiec, zwany też kopką, ozdabiano dodatkowo jedwabną chustką kaczorówką. Chustkę składano po przekątnej i zwijano, a jej brzegi zdobiono szlaczkiem, tak że po założeniu chustki na obszytek czepca chusta tworzyła barwny motyw, przypominający kacze pióra. Tego typu chusty do czepka powstały na podstawie chust noszonych w Lyonie.
Zespół Pieśni i Tańca "Kujawy" w kujawskim stroju ludowym (zdjęcie: ZPiT "Kujawy")
Kobiece koszule szyto na podstawi kroju przyramkowego. Damska koszula była długa, miała rękawy wszyte w mankiet, a przy szyi doszywano mały, stojący albo przymarszczony kołnierzyk. Materiałem, z którego szyto koszule, było najczęściej płótno, ale do jednej koszuli wykorzystywano dwa gatunki. Górna, widoczna część koszuli była z cienkiego, wybielonego płótna samodziałowego bądź bawełnianego. Dolna część koszuli, nadołek, była uszyta z płótna gorszej jakości. Dzięki temu uszycie koszuli było tańsze, ale grubsze płótno pełniło też funkcję ochronną, ponieważ lepiej chroniło przez zimnem, zwłaszcza że kobiety na Kujawach w tym czasie nie nosiły pod ubraniem żadnej innej bielizny. Kobiecych koszul nie ozdabiano nawet drobnymi motywami.
Kobiety na Kujawach nosiły też sznurówki i gorsety, ale tego typu części garderoby zachowały się jedynie w opisach i na ikonografiach. Gorsety były częścią ubrania noszonego tylko przez panny, za to sznurówki ubierały również mężatki, chociaż chowały je pod kaftanem. Gorsety były mocno dopasowane do ciała podobnie jak sznurówki, były za to dłuższe i zakończone na końcu klapkami w kształcie trapezu. Brzeg gorsetu, wszystkie klapki i miejsca zszycia zakańczano lamówką wykonaną z tasiemki. Lamówki były zawsze w kontrastowym kolorze, na przykład do czerwonego gorsetu doszywano niebieskie tasiemki, a do niebieskiego białe. Do sznurowania gorsetu wykorzystywano wąskie wstążki.
Okryciem wierzchnim noszonym przez kobiety był kabat, czyli krótki płaszczyk i podpinką. Kabaty nosiły zarówno mężatki, jak i niezamężne dziewczęta. Płaszczyki ubierano na sznurówkę albo od razu na koszulę. Kabaty szyto z granatowego albo ciemnozielonego sukna, natomiast podpinka była koloru czerwonego bądź zielonego. Kabat miał prosty krój, a jego przednie poły w dolnej części nie mogły się schodzić po to, aby okazać zapaskę. Tylnia część kabata była zrobiona z dwóch symetrycznych kawałków materiału, a dzięki klinom na plecach tworzyły się obfite fałdy. Damski kaftan był pozbawiony kołnierza, miał tylko pelerynkę opadającą na ramiona i plecy. Kaftan zapinano na haftki, a doszywane guziki były tylko do ozdoby. Krawędzie peleryny, brzegi, zapięcia i mankiety kaftana obszywano czarnym albo czerwonym sznureczkiem oraz srebrną lub złotą pasmanterią.
Mieszkanki Kujaw nosiły jednocześnie aż trzy spódnice, a czasami nawet więcej. szczególnie zimą zakładano na siebie więcej warstw, chociaż na taki ubiór mogły sobie pozwolić tylko bogatsze Kujawianki. Pierwszą warstwę stanowiła wełniana albo barchanowa spódnica w kolorze czerwonym. Dolne brzegi tej spódnicy obszywano kilkoma rzędami aksamitki lub ozdabiano czarnymi haftami w roślinne motywy. Potem zakładano białą spódnicę z płótna, którą również ozdabiano haftami podobnymi do tych na spódnicy czerwonej. Haft na białej spódnicy był w tym samym kolorze. Trzecia spódnica, noszona na wierzchu, była najszersza i najdłuższa. Szyto ją z czterech do sześciu półek materiału – latem wykorzystywano jedwab, z zimą ciepłą wełnę. Damskie spódnice były bardzo kolorowe, przy czym panny decydowały się raczej na kolory jasne, a starsze mężatki wybierały kolory ciemniejsze i bardziej stonowane. Tak panny, jak i kobiety zamężne, nosiły zapaski, które wykonywano z dwóch półek tkaniny. Przymarszczony materiał wszywano w pasek, a potem dodawano jeszcze dwa bandaże. Świąteczne zapaski były bardzo kolorowe, najczęściej zielone, fioletowe, pąsowe, niebieskie lub złote. Do zapasek wykorzystywano jedwab i adamaszek, ale najpiękniej prezentowały się zapaski haftowane. Hafty na zapaskach przedstawiały motywy kwiatowe, ułożone w pasy. Haftowane zdobienia znajdowały się na trzech bokach zapaski oraz na bandażach.
Kobiety jeszcze na początku XX wieku zakładały płytkie pantofle ozdobione pomponem. Innym rodzajem butów dla kujawianek były sznurowane buciki z bardzo niskimi cholewkami, wykonywane z miękkiej skóry. Do bucików w dni świąteczne ubierano białe albo granatowe pończochy. Bardzo ważnym dodatkiem damskiego stroju kujawskiego były prawdziwe korale. Panny dostawały korale w posagu, wierzono także, że mają one właściwości lecznicze. Korale można było nosić na dwa sposoby. Drobne, jednolite korale nawlekano na długą nić, po czym owijano kilkakrotnie tym sznurem szyję. Jeżeli zaś korale były różnej wielkości, to nawlekano je na kilka sznurków, które potem zakładano od najkrótszego do najdłuższego, a największy koral znajdował się pośrodku. Inną popularną ozdobą były bursztyny, a najbogatsze mieszkanki Kujaw zakładały biżuterię z turkusów i granatów. Na palcach noszono pierścionki z cyny, tombaku, srebra i złota ze sztucznymi kamieniami.