Kazimierz II Sprawiedliwy
Kazimierz Sprawiedliwy był najmłodszym synem Bolesława Krzywoustego. Urodził się około 1138 roku, prawdopodobnie jeszcze za życia swojego ojca.
Do 1145 roku Kazimierzem opiekowała się jego matka, po jej śmierci pieczę nad młodym księciem przejął brat Bolesława. W 1157 roku Kazimierz jako zakładnik trafił do Niemiec, ale pozostał tam tylko przez kilka lat. Po swoim poległym bracie Henryku odziedziczył małą dzielnicę wiślicką i jako książę Wiślicy starał się nadać jej większe znaczenie.
Kazimierz Sprawiedliwy - przejęcie tronu i umocnienie władzy
Dzięki jego staraniom obwarowano gród i wybudowano kościół pod wezwaniem NP Marii – w krypcie tego kościoła odnaleziono płytę nagrobną z wizerunkiem sześciu osób, prawdopodobnie członków rodziny królewskiej. Terytorium dzielnicy Kazimierza Sprawiedliwego powiększyło się w 1173 roku o Sandomierz, gdy władzę przejął Mieszko Stary. W 1177 roku w Krakowie zawiązał się spisek przeciwko Mieszkowi, a panowie krakowscy postanowili zaproponować Kazimierzowi tron krakowski. Książę dość szybko zgodził się na tą propozycję i pod nieobecność Mieszka przejął stolicę. Według relacji opisanej przez Wincentego Kadłubka, Kazimierz wkroczył do Krakowa na czele małego orszaku, tak, aby przejęcie tronu wyglądało na dobrowolny wybór rodaków. Istotnie, Kazimierz nie zasiadł na tronie Krakowa sam, ale dzięki możnym, którzy szukali zastępstwa dla niechcianego Mieszka. Zaraz potem Mieszko został wygnany z Wielkopolski, skąd udał się do Niemiec z prośbą o pomoc cesarza w odzyskaniu tronu. Tymczasem Kazimierz Sprawiedliwy zaczął rządzić całą Polską. Bezpośrednie rządy sprawował w Małopolsce, Sieradzu, Łęczycy i we wschodniej części Wielkopolski. Władzę Kazimierza uznał także syn Mieszka Odon, który został księciem poznańskim. W ślad za Odonem poszli książęta śląscy. W 1182 roku Kazimierz zwołał zjazd książąt i dostojników. W Łęczycy pojawił się Odon, Bolesław Wysoki i Leszek, a także arcybiskup Zdzisław i wszyscy biskupi polscy. Nie zabrakło też licznych dostojników i możnych ze wszystkich stron Polski. Podczas zjazdu anulowano ustawę sukcesyjną wydaną przez Bolesława Krzywoustego, wprowadzając w zamian dziedziczność tronu krakowskiego w linii Kazimierza. Głównym punktem obrad były jednak przywileje dla Kościoła. Kazimierz zrzekł się prawa do majątku po zmarłych biskupach, jak również zmniejszył obciążenia posiadłości kościelnych. Ustalenia Kazimierza zaakceptował papież Aleksander III i tym samym władza Kazimierza została uprawomocniona.
W Łęczycy pierwszy sejm. Spisanie praw. Ukrócenie rozbojów. R.P. 1182.- obraz Jana Matejko
Mimo coraz mocniejszej pozycji Kazimierza Mieszko Stary wrócił do Polski i podjął walkę o władzę. Najpierw odzyskał Gniezno (1181 rok), następnie podporządkował sobie większość Wielkopolski oraz syna Odona. Te sukcesy nie zadowalały jednak ambicji Mieszka, który liczył na to, że uda mu się w końcu wrócić na tron w Krakowie. Mieszko poprosił się o wsparcie niemieckiego cesarza, a widmo wojny z Niemcami na tyle zaniepokoiło Kazimierza, że zdecydował się on uznać w 1184 roku cesarskie zwierzchnictwo nad Polską. Tym samym Mieszko musiał swoje plany odłożyć w czasie. Kazimierz władał już środkową i wschodnią częścią Polski, a w 1186 roku zajął Mazowsze i Kujawy, należące wcześniej do Leszka. Jedynie zachodnia część Polski pozostawała niezależna od rządów Kazimierza – na Śląsku panowali synowie Władysława, a Wielkopolską rządził Mieszko.
Polityka zewnętrzna Kazimierza Sprawiedliwego
Kazimierz mocno zaangażował się w politykę wschodnią, dzięki czemu doprowadził do osadzenia na tronach zachodnich księstw ruskich swoich książęcych zwolenników. Dzięki tym zabiegom polskie wpływy obejmowały księstwo wołyńskie, brzeskie i halickie. Natomiast należące do tej pory do Rusi Podlasie zostało włączone do terytorium Polski. Gdy jednak w Haliczu osadzono propolskiego władcę, do akcji włączyli się Węgrzy, których również interesowała Ruś. Stało się to początkiem konfliktu polsko-węgierskiego, co zaniepokoiło wielu krakowskich możnych. Kiedy więc Kazimierz zanotował kilka niepowodzeń, krakowscy możni zdecydowali się oddać władzę w Krakowie Mieszkowi – miało to miejsce w 1191 roku. Kazimierz nie poddał się łatwo i wysłał do Krakowa silne oddziały wielkopolskie pod wodzą Bolesława, swojego syna. Temu jednak nie udało się pokonać Mieszka i dopiero gdy Kazimierz powrócił z Rusi tron w Krakowie odzyskano.
Mapa Polski - Rozbicie Dzielnicowe 1138
Kazimierz swojego bratanka i resztę jeńców uwolnił i pozwolił im powrócić od Wielkopolski, nie stawiając przy tym żadnych warunków. W 1181 roku Polska utraciła swoją władzę nad Pomorzem Zachodnim, straciła też sporą część wpływów na Pomorzu Gdańskim. Z drugiej strony jednak Kazimierz pokonał Jaćwingów i podporządkował sobie zajmowane przez nich ziemie. Był to ostatni sukces Kazimierza, ponieważ po powrocie z tej wyprawy zmarł w Krakowie i został pochowany w katedrze na Wawelu. Kazimierz Sprawiedliwy miał zupełnie inny styl prowadzenia polityki niż jego brat Mieszko. Dużą hojnością odznaczał się wobec Kościoła. Kazimierzowi Sprawiedliwemu Kościół zawdzięcza wiele przywilejów, oprócz tego książę ufundował klasztor cystersów w Sulejowie, tworzył kolegiaty, nadawał dobra klasztorom w całym kraju i zmniejszał daniny kościelne na rzecz państwa. Aby umocnić prestiż Krakowa i diecezji krakowskiej, razem z biskupem krakowskim Gedką doprowadził do sprowadzenia z Włoch relikwii św. Floriana. Kazimierz Sprawiedliwy rozdawał także liczne dobra możnym, co początkowo ograniczało dochody książęcego skarbu, ale ostatecznie przyczyniło się do rozwoju Polski. Pomagało też we współpracy władcy z elitą polityczną, dzięki czemu Kazimierz mógł aktywnie i z sukcesami działać także na polu polityki zagranicznej. Kazimierza Sprawiedliwego bardzo interesowała również kultura i sztuka. Na jego dworze przebywali znani artyści, ponadto Kazimierz zaprosił do współpracy wykształconego za granicą Wincentego Kadłubka i zaproponował mu spisanie kroniki dziejów Polski. Wincenty Kadłubek wykonał życzenie władcy, choć zrobił to dopiero po jego śmierci. Jak wynika z relacji słynnego kronikarza, Kazimierz Sprawiedliwy angażował się szczególnie mocno w dyskusje na tematy filozoficzne i teologiczne. Głównie dzięki bliskiej współpracy z dostojnikami kościelnymi i możnymi Kazimierz Sprawiedliwy zapisał się w pamięci potomnych jako władca dobry i uczciwy. Ta opinia spowodowała, że w XVII wieku po raz pierwszy nazwano go „Sprawiedliwym” i od tej pory księcia Kazimierza określano już z tym przydomkiem. Kazimierz Sprawiedliwy był mężem księżniczki Znojemskiej Heleny, z którą miał kilkoro dzieci, między innymi Leszka Białego i Konrada I.